Realizm kontra naturalizm w literaturze: porównanie, przykłady i ich wpływ na czytelnictwo

Realizm i naturalizm, dwa prądy artystyczne, które zdominowały literaturę w XIX wieku, stanowią oś, wokół której toczą się nieustanne debaty literackie. Choć obydwa kierunki łączy dążenie do wiernego odzwierciedlenia rzeczywistości, różnią się znacznie metodami i celami swojej artystycznej ekspresji. Realizm, koncentrujący się na dokładnym, często krytycznym przedstawieniu codziennego życia, podkreśla znaczenie indywidualnego doświadczenia i moralności. Z kolei naturalizm, uznawany za radykalną formę realizmu, skłania się ku determinizmowi i podkreśla wpływ środowiska oraz genetyki na ludzkie postępowanie, często przedstawiając ciemniejsze aspekty życia. W niniejszym artykule przyjrzymy się, jak oba te nurty wpłynęły na rozwój literatury, przedstawimy ich najważniejsze różnice.

Podstawy teoretyczne i różnice między realizmem a naturalizmem

Podstawy teoretyczne realizmu i naturalizmu leżą u fundamentów rozumienia różnorodności literackich nurtów, które wyłoniły się w XIX wieku, w odpowiedzi na zmieniające się społecznie, politycznie i ekonomicznie realia. Realizm, zdefiniowany przez dążenie do wiernego, obiektywnego odwzorowania rzeczywistości, koncentruje się na codziennym życiu, jego problemach i detalach, które są bliskie przeciętnemu człowiekowi. Twórcy realizmu, tacy jak Gustave Flaubert czy Lew Tołstoj, dążyli do ukazania życia w jego autentycznej formie, bez upiększeń i idealizacji, często koncentrując się na klasyfikacji społecznej, moralności i indywidualnym doświadczeniu. Realizm uznaje za priorytetowe narzędzia takie jak dokładny opis, rozwinięcie psychologiczne postaci i złożoność relacji społecznych.

Naturalizm, będący rozwinięciem i pewnego rodzaju ekstremizacją realizmu, kładzie jeszcze większy nacisk na determinizm środowiskowy i genetyczny w kształtowaniu ludzkiego życia. Uważa się, że naturalizm posuwa się dalej niż realizm, próbując ukazać życie w sposób jeszcze bardziej surowy i bezkompromisowy, często skupiając się na mrocznych lub tabuizowanych aspektach istnienia. Autorzy naturalistyczni, jak Émile Zola czy Thomas Hardy, używali naukowych i obiektywnych metod obserwacji, aby przedstawić życie jako walkę o przetrwanie, determinowaną przez dziedziczność, instynkt i środowisko. W naturalizmie, losy postaci są często przedstawiane jako nieuchronne i tragiczne, wynikające z sił ponad ich kontrolą.

Przykłady twórczości i ich reprezentanci w literaturze

Realizm w literaturze, będący odpowiedzią na romantyzm, skupiał się na przedstawianiu rzeczywistości w jak najwierniejszy sposób, akcentując codzienne życie, społeczne interakcje oraz problemy jednostki i społeczeństwa. Bolesław Prus i Gustaw Flaubert są uznawani za wybitnych przedstawicieli tego kierunku. Prus, w swoim arcydziele „Lalka”, ukazał szeroki obraz społeczeństwa warszawskiego drugiej połowy XIX wieku, koncentrując się na psychologii postaci i realiach epoki. Z kolei Flaubert, w powieści „Madame Bovary”, przedstawił życie prowincjonalnej Francji, skupiając się na marzeniach i rozczarowaniach tytułowej bohaterki, co stało się krytyką burżuazyjnych aspiracji i moralności.

Naturalizm, rozwijający się na gruncie realizmu, poszedł jeszcze dalej w dążeniu do obiektywizmu, analizując życie przez pryzmat determinizmu biologicznego, społecznego i środowiskowego. Émile Zola jest najbardziej znanym przedstawicielem tego kierunku, a jego cykl powieściowy „Rougon-Macquartowie”, opisujący losy jednej rodziny przez kilka pokoleń, stanowi doskonały przykład naturalistycznego podejścia do literatury. Zola eksplorował wpływ dziedziczności i środowiska na postacie, prezentując ich życie w brutalnej, nierzadko szokującej prawdzie. Innym znaczącym reprezentantem naturalizmu jest Stephen Crane, którego dzieło „Czerwona plama odwagi” analizuje wewnętrzne doświadczenia żołnierza wojny secesyjnej, ukazując wojnę w sposób odmienny niż tradycyjne, heroiczne narracje.

Wpływ obu kierunków na rozwój czytelnictwa i percepcję literatury

Realizm i naturalizm, choć różne w swoich założeniach i metodach prezentacji rzeczywistości, miały znaczący wpływ na rozwój czytelnictwa oraz percepcję literatury. Realizm, koncentrując się na wiernym odwzorowaniu rzeczywistości, ugruntował w czytelnikach oczekiwanie głębszego zrozumienia społecznych i psychologicznych mechanizmów rządzących światem przedstawionym w literaturze. Dzięki temu podejściu, literatura stała się narzędziem nie tylko do rozrywki, ale również do refleksji nad otaczającą nas rzeczywistością. Z kolei naturalizm, popychając granice realizmu przez eksplorację instynktów i determinizmu, wzbogacił literaturę o perspektywy często pomijane lub tabuizowane, co otworzyło czytelnikom drzwi do jeszcze głębszego zrozumienia ludzkiej natury i skomplikowanych relacji społecznych.

Wpływ obu tych kierunków na percepcję literatury jest nie do przecenienia. Dzięki realizmowi i naturalizmowi czytelnicy nauczyli się oczekiwać od literatury nie tylko estetycznych doznań, ale również głębokich analiz psychologicznych i społecznych, które są w stanie zmienić ich sposób myślenia i postrzegania świata. To z kolei przyczyniło się do rozwoju nowych form narracyjnych i eksperymentów stylistycznych w literaturze. Naturalizm, z jego szczególnym naciskiem na badanie środowiska, dziedziczności i momentów krytycznych w życiu postaci, spowodował, że czytelnicy zaczęli postrzegać literaturę jako środek do eksploracji najciemniejszych zakątków ludzkiej psychiki i społeczności, co z kolei rozszerzyło granice tego, co uznawane jest za tematy godne literackiego przedstawienia. Obie te tendencje, choć różniące się podejściem, wspólnie przyczyniły się do ewolucji czytelnictwa, czyniąc z literatury nie tylko źródło rozrywki, ale i narzędzie edukacji i samorozwoju.